پس از هوشمندشدن تلفنهای همراه و فراگیری امکانات اینترنتیِ اپراتورهای تلفن همراه، عملن اینترنت به یکی از مهمترین وسایل ارتباط جمعی تبدیل شده است؛ بهویژه برای کسانی که بهدنبال محتوایی ورای چیزهایی هستند که در تلویزیون و رادیو و مطبوعات به آن دسترسی دارند. اینترنتِ روی گوشی همراه بهدلیل دردسترسبودن، شخصیتربودن و همچونین امکان انتخاب آزادانهتر در میان میلیاردها میلیارد محتوای موجود (بهویژه با استفاده از فیلترشکنها) از محبوبیت بسیار بالایی برخوردار است. هرچند بهدلیل اینکه هنوز هزینههای مربوط به ماهواره، تلویزیون، رادیو و مطبوعات پایینتر از هزینههای اینترنت است، این رسانهها مخاطبهای خود را دارند. ماهواره و تلویزیون هم در این میان بهدلیل دیداری-شنیداریبودن و دسترسی بیشتر، افراد بسیاری را به خود جلب میکنند.
حال همهی چیزی که مطرح شد چه ارتباطی به عنوان مطلب، یعنی «بازنمایی همجنسگرایان و دوجنسگرایان و تراجنسیها در ایران» دارد؟ این نوشته بنا دارد که در حوالی روز «رنگینکمانیهای ایران» برابر با اولین جمعهی مردادماه که در برخی کشورها به روز «رژهی افتخار همجنسگرایان و دوجنسگرایان و تراجنسیها» نامگذاری شده است، دغدغهی خود را در مورد ارتباط میان رسانههای پرطرفدار، بهعنوان فضایی نمادین که همجنسگرایان، دوجنسگرایان و تراجنسیهای ایرانی در آن راه خود را برای دیدهشدن/ شنیدهشدن میپیمایند مطرح خواهد کرد. در نهایت این نوشته قصد دارد که از خلال بررسی کوتاه رسانههای اعلامشده و مخاطبان آنها این دغدغه را مطرح کند که بازنمایی همجنسگرایی، دوجنسگرایی و تراجنسیبودن در این رسانهها تا چه حد با واقعیت موجود درون جامعهی ایران همسویی دارد.
در این متن برای انسجام بیشتر، تنها به سه رسانهی پر مخاطب یاد شده: تلویزیون، ماهواره و اینترنت پرداخته میشود. همچنین، محتواهای این سه رسانه را برای شفافیت بیشتر به سه دسته تقسیم میکنم: محتواهای حکومتی، محتواهای مجموعهها و شرکتهای مشخص، محتواهای مستقل. محتواهای حکومتی چه درصورتیکه در داخل کشور تولید شوند و چه خارج از آن، به محتواهایی اشاره دارند که تحت نظارت حکومتی و دولتی تولید شدهاند و با معیارهای آنها مطابقت دارند. محتواهای مربوط به مجموعهها و شرکتهای مشخص اگر در داخل ایران تولید شوند اصولن لازم است که نظارت حکومتی و دولتی را داشته باشند، مگر اینکه بخواهند بهصورتی مستقل عمل کنند. البته در این صورت، اگر از معیارهای حکومتی سر باز زنند، اصولن فیلتر میشوند و در صورت پافشاری به تولید چونین محتواهایی، مورد مواخذه قرار میگیرند. محتواهایی که در خارج از ایران تولید میشوند بسته به نگاه، رویکرد و نظارت آن مجموعه و شرکت خاص و در نتیجه با معیارهای آنها پیش میروند. در این میان، محتواهای مستقلتر، آن دسته از محتواها را در بر میگیرند که توسط افراد و گروههای مستقل در رسانههای اجتماعی، وبلاگها، وبسایتهای شخصی، ویدیوها و امثال اینها بهویژه در اینترنت رواج دارند.
در ادامه، هر بخش به چگونگی بازنمایی اقلیتهای جنسی / جنسیتی ایرانی در هریک از این سه دسته میپردازد.
محتواهای حکومتی
به این دلیل که تلویزیون، شبکههای ماهوارهای و محتواهای اینترنتی حکومتی ایران تحت نظارت مستقیم حکومت ایران فعالیت میکنند و جهتگیری حکومت در رابطه با هویت و گرایشهای اقلیتهای جنسی / جنسیتی منفی است بازتاب این رویکرد به سه شکل خود را در این رسانهها بروز داده است: الف) انکار وجود اقلیتها و حذف آنها از رسانه؛ ب) قبول اینکه این افراد در جامعه وجود دارند اما بهدلیل اینکه نباید چونین رفتارهایی رواج یابند از بازتاب وجود آنها در جامعه سر باز میزنند و نتیجهی آن بازحذف آنها از رسانههاست؛ ج) نمایش تصویرهایی منفی از اقلیتهای جنسی و جنسیتی و اشارههایی منفی راجع به آنها که بنا به تخریب چهرهی آنان در جامعه دارد.
محتواهای مجموعهها و شرکتهای مشخص
این محتواها همچونان که توضیح داده شد، بسته به اینکه چه کسانی گردانندههای آن هستند رویکردهای متفاوتی نسبت به موضوعهای مختلف، از جمله موضوع «همجنسگرایان، دوجنسگرایان و تراجنسیها» دارند. بهعنوان مثال، شبکهی ماهوارهای «منوتو» و «بیبیسی» یا وبسایتهایی همچون «رادیو زمانه» که از جمله پرطرفدارترین شبکهها و سایتهای فارسیزبان هستند، بحث مربوط به اقلیتهای جنسی / جنسیتی را مطرح میکنند. بیان بحثهای مربوط به این جامعه در قالب این شبکههای پرطرفدار، به شکستن تابوها برای سخنگفتن راجع به این مبحثها و طبیعیشدن آنها منجر میشود، اما اینکه تا چه میزان این بحثها میتوانند واقعیتهای موجود در داخل ایران را بازتاب دهند و همچنین اینکه بازنمایی وضعیتِ دیگر کشورها توسط این رسانهها با واقعیتهای موجود در آن جوامع همخوانی دارد و چه اثرهایی را بر روی مخاطب داخل ایران میگذارد، جای پرسش باقی میگذارد.
محتواهای مستقل
رسانههای اجتماعی، شبکههای اجتماعی و پیامرسانها بهطور روزافزونی در حال گسترش هستند و مردم از قشرهای گوناگون با آنها ارتباط میگیرند و خود هم بهآسانی میتوانند تولیدکنندهی محتوای آنها باشند. بهدلیل اینکه تولید محتوا در این رسانهها بسیار ارزانتر از تولید محتوا در شبکههای ماهوارهای است، بهتبع، برای افراد و گروههای مستقل امکانپذیرتر است که در این فضاها تولید محتوا کنند. البته اغلب با توجه به پرمخاطببودن و وجود فضاهای تبلیغاتی در این رسانهها، شرکتها و مجموعهها و دولتها هم در آنها بهفراوانی به تولید محتوا میپردازند. در نتیجه، در کنار حجم عظیم دادههایی که توسط دولتها و شرکتهای ثروتمند تولید میشوند، بسیار دشوار مینماید که افراد و گروههای مستقلتر بتوانند صداهای خود را در زمینههای گوناگون و همچنین در زمینههای مربوط به گرایشهای جنسی و هویتهای جنسیتی به گوش افراد زیادی برسانند.
دیدهشدن و شنیدهشدن اقلیتهای جنسی / جنسیتی داخل ایران بهصورتی مستقل با وجود همهی صداهای موجود و با وجود کلیهی ایدئولوژیهایی که این جوامع را به گونهای متفاوت بازنمایی میکنند کاری بس دشوار است. در آستانهی روز «رژهی افتخار همجنسگرایان و دوجنسگرایان و تراجنسیها» بهطور قطع، گروهها، شرکتها و دولتهای گوناگون به بازتاب این روز از دیدگاههای متفاوت میپردازند و پرسش این است که کدام رسانه صدای جامعههای در اقلیت جنسی / جنسیتی خواهد بود.